Kutki, कुट्की, तिक्ता कटुकी, Hong Len (Am), Neopicrorhiza scrophulariifolia ~ NepalAyurveds.com

यो उच्च लेकाली क्षेत्र हिमालयको ३५००-४८०० मिटर सम्म आधा-एक फिट लामो भुइँमा लत्रिएको कुट्की प्रशस्त पाइन्छ। यसको मसिना काटिएको लाम्चो पात, साउन तिर प्याजी रङमा फुल्ने, गोलो फल भित्र मसिना बीज हुन्छन्। हृदयलाई पुष्टगर्ने, पित्तज्वरनाशक, क्षुधावर्द्धक र कृमिनाशक हो। हेपाटाइटिस बी र पहेँलो रोगका लागि एक उत्कृष्ट औषधि मिश्री सँग खाँदा कलेजो लाई मजबुत पार्छ। कुड्की सर्वाङ्ग प्रयोगमा ल्याइन्छ। जरा बढी टिक्छ।यो सबै रोग प्रतिरोधात्मक औषधि हो।दमखोकी मा हर्रो या पिपला चूर्णको साथ क्वाथ बनाएर ५-७ पटक १ गिलासका दरले पिएमा श्वास प्रश्वास रोग सन्चो गर्छ।

यो जरा चूर्ण मृदु विरेचक पनि हो र कब्जियतको सिकायतमा ठूलो काम गर्छ। प्रातः ५ बजे १ चम्चा चूर्ण पानी मा भिजाएर आधा-एक लिटर २-३ हप्ता पिउनुपर्छ। हिचकिमाकुड्की चूर्ण मा मधु मिसाएर चाटनुस्, बाडुल्की तत्काल बन्द गर्छ। एच.आइ.भी / एड्स, रक्तक्यान्सर, उच्चरक्तचाप, अधिकपित्त, संक्रमणकारी महारोग, अर्बुद इत्यादिमा केही दिन खाँदा सर्वरोग विनाशक मानिन्छ। निरोगीले पनि महिनामा ३ दिन खानुपर्छ। बुटीकुट्की खाना साथ जुनसुकै रोगमा लाभ गर्छ। विश्वमा सबैलाई काम लाग्ने यो जडी रोप्ने गरौँ। यसको सानो एक टुक्रा केही चुसिरहनाले छिटो फाइदा गराउँछ। यो धेरै रोगमा सदुपयोग गरिन्छ र मनुष्यलाई तितो स्वाद दिएर सारा रोग बाट उद्धार गर्दछ। एन्टिबायोटिक केमिकल मिसाएको खानु भन्दा केवलकुट्की एकहप्ता अथवा १५ दिन बिहानै पाकपानी आधा लिटर या चूर्ण आधा- एक चम्चा लिनुपर्छ । मात्रा : काँढापानी १/१ गिलास, अर्क : २०-२५ ग्राम, लेदो / चूर्ण ३-५ ग्राम, भस्म २ ग्राम २ पटक तर केही दिन ।

परिचय

कुट्की नेपालको उच्च हिमाली क्षेत्रमा पाइने एक महत्त्वपूर्ण जडीबुटी हो। यसलाई संस्कृतमा "तिक्ता" भनिन्छ भने नेपालीमा कुट्की, तिक्ता कटुकी वा होंग लेन (अम्दी भाषामा) भनेर चिनिन्छ। यो हिमालयको ३,५०० देखि ४,८०० मिटर उचाइसम्म पाइने गर्छ। यसको वानस्पतिक नाम नियोपिक्रोराइजा स्क्रोफुलारीफोलिया (Neopicrorhiza scrophulariifolia) हो। आयुर्वेद, तिब्बती चिकित्सा र पारम्परिक नेपाली ओझा-धामीहरूले यसलाई धेरै रोगको उपचारका लागि प्रयोग गर्छन्।

नेपाल र अन्य देशहरूमा उपलब्धता

कुट्की मुख्यतया नेपाल, भारत (उत्तराखण्ड, सिक्किम, अरुणाचल प्रदेश), तिब्बत र भूटानको हिमाली क्षेत्रमा पाइन्छ। नेपालमा यो मुस्ताङ, डोल्पा, हुम्ला, मनाङ, रसुवा, सोलुखुम्बु जस्ता उच्च पहाडी जिल्लाहरूमा प्राकृतिक रूपमा उब्जन्छ। यसको माग बढ्दै गएको हुनाले यसको अत्यधिक दोहन भइरहेको छ, जसले गर्दा यो जडीबुटी अहिले लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेको छ।

शारीरिक गुणहरू

कुट्कीको बोट जमिनमा लत्रिएको, आधा फिट देखि एक फिटसम्म लामो हुन्छ।
यसका पातहरू साना, लाम्चा र किनारामा दाँतेदार हुन्छन्।
यसले साउन-भदौमा प्याजी रंगका फूल फुल्छन् र फल गोलो आकारको हुन्छ, जसमा साना बीजहरू पाइन्छन्।
यसको जरा मोटो, कालो-खैरो रंगको र अत्यन्तै तीतो स्वादको हुन्छ।

औषधीय गुणहरू

कुट्की एक प्रभावकारी रोगनाशक जडीबुटी हो। यसमा निम्न औषधीय गुणहरू पाइन्छन्:

पित्तनाशक: यसले शरीरको पित्त दोष नियन्त्रण गर्छ।
ज्वरनाशक: यसमा एन्टिपायरेटिक गुण छ, जसले गर्दा ज्वर घटाउँछ।
कृमिनाशक: पेटका कीराहरू मार्न यो प्रभावकारी छ।
हेपाटोप्रोटेक्टिभ: कलेजोलाई मजबूत पार्छ र हेपाटाइटिस बी, पहेँलो रोग जस्ता लिभर समस्याबाट बचाउँछ।
रोगप्रतिरोधक क्षमता बढाउने: यसले इम्युनिटी बढाएर विभिन्न संक्रमणबाट जोगाउँछ।
एन्टिभाइरल र एन्टिब्याक्टेरियल: यसमा रोगाणुनाशक गुण पाइन्छ।

फाइदाहरू

हेपाटाइटिस, पित्तज्वर, मलेरिया जस्ता रोगहरूको उपचारमा प्रयोग हुन्छ।
कलेजो, पित्ताशय र पाचन प्रणालीलाई स्वस्थ राख्छ।
एड्स, क्यान्सर, उच्च रक्तचाप, अल्सर जस्ता गम्भीर रोगहरूमा लाभदायक छ।
खोकी, दम, श्वासप्रश्वास समस्या, हिचकी जस्ता समस्याहरूमा प्रभावकारी छ।
कब्जियत, पेट दुखाई, अपच जस्ता पाचन समस्याहरू निको पार्छ।

प्रयोग विधि

कुट्की विभिन्न रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ:

१. चूर्ण

कुट्कीको सुकेको जरालाई पिँधेर चूर्ण बनाउन सकिन्छ।
मात्रा: ३-५ ग्राम चूर्ण प्रतिदिन पानी वा मधुसंग मिसाएर खानुपर्छ।
उपयोग:

हिचकी आएमा कुट्की चूर्णमा मधु मिसाएर चाट्नाले तत्कै रोकिन्छ।
खोकी, दम, श्वासप्रश्वास समस्यामा हर्रो वा पिप्ला चूर्णसंग क्वाथ बनाएर दिनमा ५-७ पटक एक गिलास पिउनाले फाइदा हुन्छ।

२. क्वाथ (काढा)

कुट्कीको जरा उमालेर काढा बनाउन सकिन्छ।
मात्रा: १ गिलास पानीमा १ चम्चा चूर्ण उमाल्ने र आधा लिटर शेष बाँकी रहँदा छान्ने।
उपयोग:

प्रातःकाल खाली पेट २-३ हप्तासम्म पिउनाले कलेजो रोग, पित्त समस्या निको हुन्छ।

३. अर्क (तरल अर्क)

कुट्कीको जराबाट अर्क निकालिन्छ।
मात्रा: २०-२५ ग्राम अर्क दिनमा २ पटक लिन सकिन्छ।

४. भस्म

कुट्कीको भस्म पनि बनाइन्छ।
मात्रा: २ ग्राम भस्म दिनमा २ पटक केही दिनसम्म लिन सकिन्छ।

खेती, संग्रह र संरक्षण

कुट्की प्राकृतिक रूपमा उच्च हिमालयी क्षेत्रमा उम्रन्छ।
यसको जरा असार-श्रावणमा खन्ने गरिन्छ किनभने यसै समयमा यसमा औषधीय गुण धेरै हुन्छन्।
संग्रह गरेपछि जराहरू धुएर छायामा सुकाउनुपर्छ।
सुकेका जराहरू एयरटाइट कन्टेनरमा राख्नुपर्छ ताकि यसको गुण कायम रहोस्।

निष्कर्ष

कुट्की नेपालको हिमालयी क्षेत्रमा पाइने एक अत्यन्तै गुणकारी जडीबुटी हो। यसले हेपाटाइटिस, पित्तज्वर, कलेजो रोग, एड्स, क्यान्सर, उच्च रक्तचाप जस्ता धेरै गम्भीर रोगहरूको उपचार गर्छ। यसको प्रयोग चूर्ण, काढा, अर्क वा भस्मको रूपमा गर्न सकिन्छ। तर, यसको अत्यधिक दोहनले गर्दा यो लोपोन्मुख भएको छ। त्यसैले यसको संरक्षण र सतत खेतीलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ। कुट्की जस्ता जडीबुटीहरू मानिसहरूको स्वास्थ्यका लागि वरदान हुन्, यसलाई सुरक्षित रूपमा उपयोग गर्ने र भविष्यका पुस्ताका लागि संरक्षण गर्ने आवश्यकता छ।

Introduction

Kutki, also known as कुट्की, तिक्ता कटुकी, or Hong Len in the Assam region, is a small but mighty herb found in the upper Himalayan regions. Its name comes from its extremely bitter taste—'tikta' means bitter in Sanskrit. Despite its tiny size, this plant has a long-standing reputation in traditional medicine, especially in Ayurveda, for healing liver diseases, boosting immunity, and fighting off infections.

Kutki is often overlooked because it doesn’t grow in lowland areas and isn’t a part of mainstream medicine. But for those who know its value, this herb is as precious as gold.

Availability in Nepal and Other Countries

Kutki grows naturally in the high-altitude regions of Nepal, usually between 3500 to 4800 meters above sea level. It's mostly found in rocky, open alpine meadows—places that are cold, less populated, and often hard to reach. In Nepal, it grows in places like Dolpa, Mustang, Manang, and Rasuwa.

Outside Nepal, Kutki is also found in similar Himalayan zones of India (Himachal Pradesh, Uttarakhand, Sikkim), Bhutan, Tibet, and southwest China. Because of overharvesting and its slow growth, Kutki is considered vulnerable in the wild, and many conservationists are now encouraging its cultivation.

Physical Properties

Kutki is a small, low-growing herb that hugs the ground, spreading sideways. It reaches up to half to one foot in length. Some key features include:

Leaves: Slender, long, and pointed, growing close to the base.
Flowers: Bloom during the monsoon months (around July–August), and are usually light purple or lilac in color.
Fruits: Small, round capsules that contain tiny seeds.
Roots (rhizomes): Thick, woody, and bitter, these are the most medicinally valuable part of the plant.

The entire plant is used for different purposes, but the roots are especially sought after due to their strong medicinal properties.

Medicinal Properties

Kutki is considered a powerful natural antibiotic and immune-booster. It’s used in both Ayurvedic and Tibetan medicine for a wide range of health problems. Some of its well-known medicinal benefits include:

Liver Protection: Extremely effective against hepatitis B, jaundice, and other liver-related issues. When mixed with sugar candy (mishri), it becomes even more effective for the liver.
Fever and Infections: Helps reduce fever caused by excess bile (pitta jwara) and helps fight infections.
Digestive Health: Acts as an appetizer and mild laxative, useful in cases of constipation.
Anti-parasitic: Kills intestinal worms and harmful gut bacteria.
Respiratory Relief: Combined with other herbs like harro (Terminalia chebula) or pipla (Piper longum), it treats asthma, cough, and breathing difficulties.
Detoxification: Helps cleanse the blood and supports the body in removing toxins.
Chronic Diseases: Believed to be beneficial for HIV/AIDS, blood cancer, hypertension, and tumors.

Even healthy people are advised to take it 2–3 days a month to keep their immunity strong and prevent diseases.

Advantages of Kutki

Safe and Natural: Unlike synthetic antibiotics, Kutki doesn’t disturb the body's balance or cause harmful side effects.
Multi-purpose: Works on several organs at once—liver, stomach, lungs, and immune system.
Long Shelf Life: The dried roots can be stored for a long time without losing their effectiveness.
Cost-effective: When harvested sustainably and locally, it’s much cheaper than expensive medicines.
Culturally Rooted: Used in local healing traditions for generations with proven results.

Common Uses

Kutki is used in many forms depending on the need:

Powder (Churna): For daily maintenance or digestive problems.
Decoction (Kwath): For deeper illnesses like fever, asthma, or jaundice.
Paste or Honey Mix: Applied or taken to stop hiccups or ease breathing.
Mixed with Other Herbs: Often combined with harro, pipla, or triphala for stronger effects.

Many people simply chew on a small piece of Kutki root or sip on a light tea made from its powder for regular detox.

How to Use Kutki

Here are some common ways people take Kutki:

For Liver Health: Mix Kutki powder (½ tsp) with sugar candy and warm water. Drink in the morning for 2–3 weeks.
For Constipation: Soak 1 tsp Kutki powder in 1 cup of water overnight. Drink it early in the morning.
For Respiratory Issues: Boil Kutki with harro or pipla powder. Drink 1 cup daily for 5–7 days.
For Hiccups: Mix Kutki powder with a teaspoon of honey and lick slowly.
General Immunity: Take ½ tsp Kutki powder once a day for 3 days a month.

Dosage guidelines:

Powder: 3–5 grams twice a day
Extract (Arka): 20–25 ml
Decoction: 1 glass twice a day
Ash (Bhasma): 2 grams per dose

Note: Always consult with a trained herbalist or health practitioner before starting a new remedy, especially for serious conditions.

Harvesting and Preservation

Kutki grows slowly and is usually harvested by hand during late summer or early autumn, once the flowers have matured and the plant has stored enough energy in its roots.

Harvesting Tips:

Only dig out mature roots that are 3–4 years old.
Leave part of the root in the soil to allow regrowth.
Harvest in small amounts to avoid wiping out wild populations.

Preservation:

Wash and dry the roots in the sun until they become hard.
Store in airtight containers in a dry, cool place.
Protect from moisture and insects.

Proper drying and storing are key. If preserved well, the roots can last up to 2–3 years without losing potency.

Conclusion

Kutki might not look like much at first glance—just a small plant clinging to the rocky slopes of the Himalayas. But it carries within it a powerful legacy of healing. From strengthening the liver to fighting off infections, helping with breathing issues, and even offering support for chronic illnesses, Kutki is a treasure trove of benefits.

Its bitterness might make you think twice before trying it, but often, it’s the bitter things in life that help us the most. With growing interest in natural health, Kutki is finally getting the attention it deserves. It’s time we start cultivating this wonder herb in our own gardens and promote its safe use worldwide.

Let’s not wait for modern medicine to “discover” what our grandmothers already knew—sometimes, the best cure grows quietly in the mountains.

Reference

दतिवन Washerman’s Plant (Achyranthes aspera अपामार्ग): Benefits, Uses, and Medicinal Properties

ज्योतिष्मती Jyotishmati (Black Oil Tree) – Intellect Tree (Celastrus paniculatus) Benefits, Uses, and Medicinal Properties

लाली गुराँस Lali Gurans (Rhododendron campanulatum) – Benefits, Uses, and Medicinal Properties of Rhododendron

Kooth (Saussurea Lappa) – कूठ Benefits, Uses, and Medicinal Properties of Costus Root

काने झार Commeline Benghalensis (Kane Jhaar) – Medicinal Uses, Benefits, and Overview

गिँदरी Premna Serratifolia L. (Gindari): Benefits, Medicinal Uses, and Importance

पाञ्चान Ougeinia oojeinensis (Paanchan): तिनिश Medicinal Uses, Benefits, and Ecological Importance

बोके टिमुर Zanthoxylum Armatum (Boke Timur) Benefits, Uses, and Medicinal Properties

ठूलो नीम Thulo Neem: महारूख Medicinal Benefits, Uses, and Natural Remedies

सिउँडी Siudi (Euphorbia Neriifolia) Uses, Benefits, Side Effects, and Medicinal Properties