Kukur Tarul, कुकुरतरुल, गुनेमाउरो, Dioscorea deltoidea ~ NepalAyurveds.com

यो पहाडी हिमशृङ्खला ९००-३००० मिटरसम्मको उचाइतिर ढुङ्गा भएको भिरालो साल, सल्ला, लालीगुँरास, कटुस, फलामे इत्यादिको जङ्गलमा कुकुरतरुलको गानो अदुवाजस्तो आकारमा प्रशस्त पाइन्छ । २-३ वर्षमा या सालैपिच्छे पौष-माघमा खनेर गानो झिकिन्छ र सानो कन्द जरा रोपी मलजल राखेर सङ्कलन गरिन्छ। वसन्तयाममा झिनो चिल्लो लहरा जमिनमुनिको गानाबाट पलाएर निक्लने १-२ से.मि. मोटो समकोण आकारको खैरो भित्रीभाग पहेँलो र सेतो खालेमा हुन्छ । अरू रङभन्दा कालो किसिमको उच्चगुणस्तरको मानिन्छ । यसको गानोमा मसिना लामा रौँहरू हुन्छन् । लहराको हरेक आँख्लामा एकपात १०-१५ से.मि. लामो र ३-५ से.मि. चौडाइ अण्डाकार, भालाकार तथा मुटु आकारमै

टुप्पो तिखो र लामो हुन्छ । सेतो फूल आँख्लाबाट झुप्पामा निस्केका हुन्छन् । यसलाई लिखा, जुम्रा, उडुस, उपियाँ, माछा आदि मार्ने काममा प्रयोग गरिएको पाइन्छ । साबुनजस्तो फीँजबाट कपडा धुने नुहाउने गर्न सकिन्छ । घाउखटिरामा लेप लगाएर सन्चो भइन्छ । कुकुरतरुल प्रशोधन गरी डायोस्जेनिन (diosgenin) बाट स्टेरोयड हरमोन्स ( गर्भनिरोधक) चक्की औषधि निर्माण हुन्छ । जसलाई परिवारनियोजनको खाने चक्कीमा (oral contraceptive) प्रयोग गरिन्छ । यसको गानोबाट स्टेरोइड (steroid) हर्मोनहरू निकाल्न सकिन्छ । कालो तरुललाई भृङ्गराजमा शोधन गरी यसका गानाबाट गर्भको घाउ क्यान्सर सन्चो पार्छ । १ / १ माना काँढापानी, ३-५ ग्राम धूलो ३-५ पटक खानुपर्छ ।

परिचय

कुकुरतरुल (Dioscorea deltoidea) नेपालको पहाडी क्षेत्रमा पाइने एक महत्त्वपूर्ण जडीबुटी हो। यसलाई गुनेमाउरो, लिखा, जुम्रा आदि नामले पनि चिनिन्छ। यो याम (Dioscoreaceae) परिवारमा पर्छ र यसको गानो (कन्द) औषधीय गुणले भरपूर हुन्छ। नेपालको पारम्परिक चिकित्सा पद्धतिमा यसको प्रयोग धेरै पुरानो समयदेखि हुँदै आएको छ। यसले न केवल स्थानीय बासिन्दाको स्वास्थ्यमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ, तर यसबाट निर्मित स्टेरोइड हर्मोनले विश्वभर औषधी उद्योगलाई लाभान्वित गरेको छ।

नेपाल र अन्य देशमा उपलब्धता

कुकुरतरुल नेपालको हिमाली क्षेत्र (९००–३००० मिटर उचाइ) मा प्रशस्त मात्रामा पाइन्छ। यो ढुङ्गा भएका भिरालो स्थान, साल, सल्ला, लालीगुँरास, कटुस, फलामे आदि जङ्गलमा स्वतः उम्रन्छ। नेपाल बाहेक यो भारत (हिमाचल प्रदेश, उत्तराखण्ड), पाकिस्तान, चीन, तिब्बत, र मध्य एसियाका केही भागहरूमा पनि पाइन्छ। यसको व्यापारिक महत्त्वका कारण केही देशहरूमा यसको खेती पनि गरिन्छ।

भौतिक गुणहरू

गानो (कन्द): अदुवाको आकारको, माघ-पौषमा खनिने, २–३ वर्षमा पाक्छ।
लहरा: वसन्तमा उम्रने, १–२ से.मी. मोटो, खैरो-पहेँलो रङको।
पात: १०–१५ से.मी. लामो, ३–५ से.मि. चौडा, अण्डाकार, मुटु आकारको, टुप्पो तिखो।
फूल: सेतो, झुप्पामा फुल्ने।
रौँहरू: गानोमा साना र लामा रौँहरू हुन्छन्।

औषधीय गुणहरू

कुकुरतरुलमा निम्न औषधीय गुणहरू पाइन्छन्:

डायोस्जेनिन (Diosgenin): यसबाट स्टेरोइड हर्मोन (गर्भनिरोधक) बनाइन्छ।
एन्टिब्याक्टेरियल: घाउखटिरा निको पार्न मद्दत गर्छ।
एन्टिइन्फ्लामेटरी: सुन्निएको ठाउँमा आराम दिन्छ।
क्यान्सर विरोधी: केही अध्ययनअनुसार यसले क्यान्सरको वृद्धि रोक्छ।

लाभहरू

गर्भनिरोधक गुण (परिवार नियोजनमा उपयोगी)।
घाउ, खटिरा, चिलाउमा लेपको रूपमा प्रयोग।
स्टेरोइड औषधि निर्माणको लागि कच्चा पदार्थ।
माछा मार्ने विष (लिखा) को रूपमा प्रयोग।

प्रयोग विधि

१. घाउमा: कुकुरतरुलको धूलो वा पेस्ट घाउमा लगाउन सकिन्छ।
२. गर्भनिरोधक: शोधन गरी डायोस्जेनिन निकालिएर गोली बनाइन्छ।
३. साबुनको विकल्प: यसको फीँजले कपडा धुन वा नुहाउन सकिन्छ।
४. आयुर्वेदिक औषधि: ३–५ ग्राम धूलो काँढापानीसँग मिसाएर खाने।

उत्पादन, सङ्कलन र संरक्षण

खन्ने समय: पौष-माघ (डिसेम्बर–जनवरी)।
रोप्ने विधि: सानो कन्द जरा रोपेर मलजल दिने।
संरक्षण: सुखाएर ठूलो भाँडोमा राख्ने वा धूलो बनाउने।

निष्कर्ष

कुकुरतरुल नेपालको महत्त्वपूर्ण जडीबुटी हो जसले आयुर्वेदिक चिकित्सा र आधुनिक औषधी उद्योग दुबैलाई लाभ पुर्याएको छ। यसको संरक्षण र सतत उपयोगले स्थानीय अर्थतन्त्रलाई मजबूत बनाउन मद्दत गर्छ। यसको व्यापक औषधीय प्रयोगले यसलाई नेपालको "हरियो सुन" को रूपमा चिनाउँछ।

Introduction

Kukur Tarul, also known as Bhyaakur, Vyakur, or Singali-Mingali in different regions, is a wild yam native to the Himalayan belt. Scientifically named Dioscorea deltoidea, this plant has been an integral part of traditional medicine and local practices for centuries. Its unique properties and diverse applications make it a valuable resource in both traditional and modern contexts.

Availability in Nepal and Other Countries

In Nepal, Kukur Tarul thrives in the mid-hill and high-hill regions, particularly between elevations of 900 to 3,000 meters. It is commonly found in forests with species like Sal, Pine, Rhododendron, and Katus. Beyond Nepal, this plant is native to several countries, including India, Bhutan, China, Pakistan, Bangladesh, Thailand, Cambodia, Vietnam, Afghanistan, and Laos. It prefers altitudes ranging from 450 to 3,100 meters, flourishing in the rich biodiversity of the Himalayan region.

Physical Properties

Kukur Tarul is a twining vine that grows from underground tubers resembling ginger in shape. These tubers are covered with fine, long hairs and can vary in color, with the darker varieties considered of higher quality. The plant produces slender, glossy vines that emerge from the tubers during the spring. Its leaves are heart-shaped, measuring 10–15 cm in length and 3–5 cm in width, with pointed tips. The plant bears small white flowers that grow in clusters from the leaf axils. The tubers have a yellowish-white interior and are known for their slightly bitter taste.

Medicinal Properties

The tubers of Kukur Tarul are rich in diosgenin, a steroidal sapogenin used as a precursor in the synthesis of various steroid hormones. This compound is instrumental in the production of oral contraceptives and other steroid medications. Traditional medicine utilizes Kukur Tarul for treating gastrointestinal disorders, intestinal worms, constipation, and skin ailments. Its anti-inflammatory, antioxidant, and immunomodulatory properties make it beneficial in managing conditions like arthritis, asthma, and certain skin diseases. Additionally, it has been used to address reproductive health issues and as a sedative in traditional practices.

Advantages

Natural Hormone Source: Provides diosgenin for pharmaceutical applications.
Traditional Remedy: Used in treating various ailments, including digestive issues and skin conditions.
Cultural Significance: Integral to local traditions and practices, including its use in fishing and personal hygiene.
Economic Potential: Offers opportunities for sustainable harvesting and cultivation, contributing to local economies.

Uses

Medicinal: Treatment of gastrointestinal issues, skin diseases, and as a source of diosgenin for hormone synthesis.
Cultural Practices: Used as a natural soap and in traditional fishing methods.
Culinary: Tubers are consumed after proper processing to remove bitterness and potential toxins.

Using Method

Medicinal Preparation: The tubers are processed to extract diosgenin, which is then used in pharmaceutical manufacturing.
Traditional Remedies: Tubers are dried and ground into powder for consumption or applied as a paste for skin conditions.
Culinary Use: Tubers are boiled, washed, and sometimes baked to make them safe for consumption.

Harvesting and Preservation

Kukur Tarul is typically harvested during the winter months, particularly between December and February. The tubers are dug up carefully to avoid damage and are then cleaned and dried. For propagation, smaller tubers or tubercles are replanted. Proper storage involves keeping the dried tubers in a cool, dry place to prevent spoilage and maintain their medicinal properties.

Conclusion

Kukur Tarul (Dioscorea deltoidea) stands as a testament to the rich botanical diversity of the Himalayan region. Its multifaceted applications in medicine, culture, and daily life underscore its importance. Sustainable harvesting and increased awareness can ensure that this valuable plant continues to benefit future generations while preserving the ecological balance of its native habitats.

Reference

दतिवन Washerman’s Plant (Achyranthes aspera अपामार्ग): Benefits, Uses, and Medicinal Properties

ज्योतिष्मती Jyotishmati (Black Oil Tree) – Intellect Tree (Celastrus paniculatus) Benefits, Uses, and Medicinal Properties

लाली गुराँस Lali Gurans (Rhododendron campanulatum) – Benefits, Uses, and Medicinal Properties of Rhododendron

Kooth (Saussurea Lappa) – कूठ Benefits, Uses, and Medicinal Properties of Costus Root

काने झार Commeline Benghalensis (Kane Jhaar) – Medicinal Uses, Benefits, and Overview

गिँदरी Premna Serratifolia L. (Gindari): Benefits, Medicinal Uses, and Importance

पाञ्चान Ougeinia oojeinensis (Paanchan): तिनिश Medicinal Uses, Benefits, and Ecological Importance

बोके टिमुर Zanthoxylum Armatum (Boke Timur) Benefits, Uses, and Medicinal Properties

ठूलो नीम Thulo Neem: महारूख Medicinal Benefits, Uses, and Natural Remedies

सिउँडी Siudi (Euphorbia Neriifolia) Uses, Benefits, Side Effects, and Medicinal Properties

काठेकार, फर्कफल, काठआँवली, Averrhoe acida :