NepalAyurveds.com: Keshar

Keshar, केशर, Khache Gurkum (Am), Crocus sativus,

यो हिमालय भूमि केशर खेतीका लागि अति उपयुक्त भएकाले नेपाली जनता र नेपाल सरकार यहाँ खेती गर्ने हिम्मत उठाउने योजनामा रहने छन् । दिनानुदिन शिक्षित, धनी, दक्ष जनशक्तिले जन्मभूमिमा कर्मयोगलाई फलाउँदैछन् । आफैँसँग रहेको आँट र साहसकासाथ पुरुषार्थ गरेर मनुष्य आर्थिक क्रान्तिद्वारा सुनौलो केशरको भाग्य कोर्दैछन् । सुनको मुद्रा (डलर) बनाउन सक्ने खुबी र स्रोत केशर स्वयम्‌को भित्र छ । आय-आर्जनको लागि खेतीमा अग्रसर भई केशरको सुगन्धित तेल निर्माण गरौं । यो तेल अति प्रभावशाली मस्तिष्कका केन्द्रीय स्नायुमण्डलमा उत्तेजना दिन्छ । यो बाजीकरण औषधि रक्तक्यान्सरमा समेत उपयोगी र छालाका समस्त रोग हरण गर्ने अचुक हो । केशर मस्तिष्क र पित्तरोगमा लाभदायक, विषनाशक, गरम, त्रिदोषशात्मक प्राणशक्ति वृद्धि गर्ने अपार दिव्य औषधि हो । सफल अनुसन्धान भएको बास्नादार केशरलाई हृदयरोगमा, रक्तपित्तमा खाएर उपचार गरौं । कष्टप्रद मासिकधर्ममा राम्रो गर्छ । रक्तलाई वृद्धि, शुद्ध र शक्तिशाली पार्न आधा चम्चा केशर धूलो मधुसँग दिनमा २ पटक खानुपर्छ । राम्रो बास्ना छर्ने अत्तर विभिन्न खानापिना र औषधिमा मिसाउने प्रचलन छ । उत्तम केशर बजारमा प्रतिकिलो एक लाख पर्छ भने तेल बीस लाख मूल्य पर्दछ। केशर खेती : ९ डिग्री सेल्सियसभन्दा कम तापक्रममा २० डोको गोबर मल र डेढ किलो पोटास मिसाएर छर्नुपर्छ । हलुका माटोको ४०-६० से.मि. अग्लो र एक-डेढमिटर चौडा ड्याङ्मा बैशाखजेठतिर ३ किलो मलमूत्र घोल छरी १५ सेमि फरकमा हार र बोटको फरक १० सेमि मा रोप्नुपर्छ पुस-माघमा २० किलो गोबर मलको धूलो राखी ४-५ वर्षसम्म कार्तिकतिर फूलभित्रको केशरलाई ( stigma ) सङ्कलन गरी हावामा सुकाएर ढक्कन बन्द सिसामा सुरक्षित पारिन्छ । केशर खेतीमा सिमी, भट्मास, बोडी, केराउ कोशेवाली र पतझर फलफूलका बोटहरू स्याउ, ओखर, कागती बदाम अन्तरवाली लगाउन सकिन्छ । जेठमा निकालेको गानालाई भदौतिर छोडाएर अलग गरी केही दिन पानी छरी टुसा निक्लेपछि एउटा रोप्नुपर्छ । सर्वप्रथम फूलको सुइरो निक्लन्छ, १-२ दिनमा बिहानै घाममा फूल टिप्नुपर्छ । १० ग्राम गानोमा एक टुसा, २० मा २ र ३० मा ३ र ४० मा ४ टुसा राखी १५ से.मि. गहिरोमा रोप्नुपर्छ । मात्रा : अत्तर १-२ थोपा, अर्क : ५-१० ग्राम, लेदो / धूलो १-२ दाना चामलजति ।

१. परिचय:
केशर (Crocus sativus), जसलाई स्थानीय रूपमा खचे गुर्कुम (अम) पनि भनिन्छ, विश्वकै सबैभन्दा मूल्यवान मसला र औषधि मध्ये एक हो। यसको तीव्र सुगन्ध, गाढा रातो रङ्ग र असाधारण औषधीय गुणले यसलाई "लाल सुन" को उपाधि दिइएको छ। नेपालको हिमाली भूभाग, विशेषगरी ९ डिग्री सेल्सियसभन्दा कम तापक्रम भएको क्षेत्र, केशर खेतीका लागि अत्यन्तै उपयुक्त छ। यही कारणले नेपाली जनता र सरकारले केशरलाई आर्थिक क्रान्तिको एक प्रमुख स्रोतको रूपमा हेरेर यसको खेती प्रवर्धन गर्ने हिम्मत र योजना बनाइरहेका छन्। दिनानुदिन शिक्षित, धनी र दक्ष जनशक्ति आफ्नो जन्मभूमिमै कर्मयोग गर्दै यसको खेतीबाट फलफूल लिइरहेका छन्। आफ्नो आँट, साहस र पुरुषार्थद्वारा किसानहरू सुनौलो केशरको भाग्य कोर्दै नेपालको आर्थिक चित्रणमा नयाँ आयाम थपिरहेका छन्। सुनको मुद्रा (डलर) अर्जन गर्न सक्ने अत्यन्तै मूल्यवान स्रोत केशर नै हो।

२. उपलब्धता (नेपाल र अन्य देशहरूमा):

नेपालमा: नेपालमा केशरको खेती परम्परागत रूपमा हिमाली जिल्लाहरू जस्तै मुस्ताङ, डोल्पा, हुम्ला, जुम्ला, मनाङ, रसुवा, सिन्धुपाल्चोक, दोलखा, ओखलढुङ्गा, रामेछाप, सोलुखुम्बु, इलाम, पाँचथर आदिका उच्च पहाडी र हिमाली क्षेत्रहरूमा गरिन्छ। उपयुक्त जलवायु (चिसो, शुष्क हावापानी) र माटोको गुणस्तरले नेपाली केशरको गुणस्तर विश्वविख्यात रहेको छ। सरकारी र गैरसरकारी संस्थाहरूले साना तथा मझौला किसानहरूलाई प्रशिक्षण, प्रविधि र बजारीकरणमा सहयोग गरेर यसको खेती बढाउने प्रयास गरिरहेका छन्। नेपालमा उत्पादन अझै पनि घरेलु माग पूर्ति गर्न अपर्याप्त छ र यसैले यसलाई निर्यातमार्फत "लाल सुन" को रूपमा विकास गर्न ठूलो सम्भावना छ।
अन्य देशहरूमा: विश्वभर केशर उत्पादनमा इरान अग्रणी राष्ट्र हो (विश्वको लगभग ९०% भन्दा बढी)। स्पेन (विशेषगरी 'ला मान्चा' क्षेत्र), भारत (जम्मू-कश्मीर, विशेषगरी पाम्पोर क्षेत्र), ग्रीस (कोजानी क्षेत्र), अफगानिस्तान, मोरोक्को र इटाली (सार्डिनिया) पनि महत्त्वपूर्ण उत्पादक देशहरू हुन्। तर नेपालको हिमाली केशर आफ्नो विशिष्ट सुगन्ध, रस र औषधीय गुणका कारण अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा आकर्षणको केन्द्र बन्दै गएको छ।

३. भौतिक गुणहरू:
केशर भनेको Crocus sativus नामक बहुवर्षीय फूल्ने बोटको फूलको स्टाइलस (Style) र स्टिग्मा (Stigma) को सुकेको भाग हो। यसका प्रमुख भौतिक विशेषताहरू यसप्रकार छन्:

रूप: यो धागाजस्तो पातलो, गहिरो रातो वा गाढा रातो-खैरो रङ्गको हुन्छ। उत्कृष्ट केशरमा स्टिग्माको टुप्पोमा हल्का फुलेको जस्तो आकार हुन्छ।
स्वाद: यसको स्वाद सुगन्धित तर थोरै कडा, कडुवा र मीठो मिसिएको हुन्छ।
सुगन्ध: यसमा अत्यन्तै तीव्र, मीठो र विशिष्ट प्रकारको सुगन्ध हुन्छ जुन धेरै टाढाबाटै महसुस गर्न सकिन्छ।
पानीमा घुलनशीलता: केशर पानीमा घुल्दा धीरे-धीरे पानीलाई गहिरो पहेंलो-सुनौलो रङ्ग दिन्छ। यही कारणले यसलाई खाना र औषधिमा रङ्गकको रूपमा पनि प्रयोग गरिन्छ।
मूल्य: यो अत्यन्तै मूल्यवान छ। लगभग १५०,००० फूलबाट मात्र १ किलोग्राम केशर प्राप्त हुन्छ, जसले गर्दा यसको मूल्य प्रतिकिलो एक लाख नेपाली रुपैयाँभन्दा बढी हुन सक्छ। यसको तेल त बीस लाखसम्म पुग्न सक्ने उल्लेख छ।

४. औषधीय गुणहरू (आयुर्वेदिक र आधुनिक दृष्टिकोण):
केशर आयुर्वेदमा अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण र सानो मात्रामै प्रभावकारी औषधि मानिन्छ। यसका प्रमुख औषधीय गुणहरू यसप्रकार छन्:

त्रिदोषशामक: यसले वात, पित्त र कफ तीनै दोषहरूलाई सन्तुलनमा राख्न मद्दत गर्छ।
रसायन (टोनिक): यो सम्पूर्ण शरीरको लागि एक शक्तिवर्धक टोनिक हो, विशेषगरी प्राणशक्ति (जीवन शक्ति) बढाउँछ।
उत्तेजक र मूड उन्नायक: यसले मस्तिष्कका केन्द्रीय स्नायुमण्डललाई उत्तेजित गरी मानसिक सतर्कता, खुशी र स्मरणशक्ति बढाउँछ। यसले चिन्ता र निराशालाई कम गर्न मद्दत गर्छ।
रक्तशोधक र रक्तवर्धक: यसले रक्तलाई शुद्ध गर्छ, रक्तको गुणस्तर सुधार्छ र रक्तको मात्रा बढाउँछ (रक्तपित्तमा उपयोगी)। आधा चम्चा केशर धूलो महसँग दिनमा दुई पटक खाने उल्लेख छ।
विषनाशक: यसले शरीरका विषैला तत्त्वहरू (टक्सिन्स) हटाउन मद्दत गर्छ।
क्यान्सररोधी: अनुसन्धानहरूले यसमा रक्तक्यान्सर समेतका विरुद्ध उपयोगी हुने गुणहरू (एन्टि-क्यान्सर प्रोपर्टीज) पाएका छन्।
हृदयरोगमा लाभकारी: सफल अनुसन्धान पछि यसलाई हृदयरोगको उपचारमा प्रयोग गर्न सिफारिस गरिएको छ।
महिला स्वास्थ्य: यसले कष्टप्रद मासिकधर्म (पीरियड्स) को पीडा, अनियमितता र अन्य समस्याहरू कम गर्न मद्दत गर्छ।
पाचक: यसले पाचन प्रणालीलाई उत्तेजित गरी खाना पचाउन सहयोग गर्छ।
श्वासप्रश्वास सम्बन्धी: यसले खोकी, अस्थमा र अन्य श्वासप्रश्वास सम्बन्धी समस्यामा आराम दिन्छ।
छालाका रोग: यसले छालाका विभिन्न रोगहरू (एक्जिमा, फोडा, खटिरा आदि) निको पार्ने अचुक गुण राख्छ।
सूजनरोधी र दुखाई निवारक: यसले शरीरभित्रको सूजन र दुखाई कम गर्छ।

५. फाइदा (लाभ):
औषधीय गुणहरूको आधारमा केशरबाट प्राप्त हुने प्रमुख फाइदाहरू यी हुन्:

मानसिक स्वास्थ्य सुधार (चिन्ता, निराशा, तनाव कमी, स्मरणशक्ति वृद्धि)
शारीरिक शक्ति र सहनशक्तिमा वृद्धि
रोग प्रतिरोधक क्षमतामा वृद्धि
रक्तचाप र कोलेस्ट्रोल नियन्त्रण
पाचनशक्ति बढाउने
क्यान्सरको जोखिम कम गर्ने
हृदय स्वास्थ्य सुधार्ने
महिलाहरूको प्रजनन स्वास्थ्य र मासिकधर्म सम्बन्धी समस्यामा आराम
छालाको स्वास्थ्य र चमक बढाउने
दर्द र सूजन कम गर्ने
यौनशक्ति बढाउने (वाजीकरण)

६. प्रयोग (उपयोग):
केशरलाई विभिन्न रूपमा प्रयोग गरिन्छ:

मसलाको रूपमा: विशेषगरी बिरयानी, पुलाव, खीर, हलवा, केक, बिस्कुट, दुध, चिया आदिमा स्वाद, सुगन्ध र रङ्गका लागि थोरै मात्रामा प्रयोग गरिन्छ।
परम्परागत औषधिको रूपमा: आयुर्वेद, यूनानी र अन्य परम्परागत चिकित्सा पद्धतिमा विभिन्न रोगहरूको उपचारका लागि व्यापक रूपमा प्रयोग हुन्छ।
क्याप्सुल/ट्याब्लेट: आधुनिक औषधि उद्योगले यसलाई सुविधाजनक क्याप्सुल वा ट्याब्लेटको रूपमा पनि उपलब्ध गराउँछ।
अत्तर/तेल: केशरबाट बनाइने अत्तर वा तेल (जसको मूल्य निकै बढी हुन्छ) विभिन्न खानापिना र औषधिमा मिसाउने, सुगन्धका लागि छर्ने वा सीधै औषधिको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। यो तेल मस्तिष्कका केन्द्रीय स्नायुमण्डलमा उत्तेजना दिन्छ।
बाह्य प्रयोग: केशरको पेस्ट वा तेललाई छाला सम्बन्धी समस्याहरू (एक्जिमा, , खटिरा) र जोर्नी दुखाईमा लगाउन सकिन्छ।
सौन्दर्य प्रसाधन: केशर युक्त क्रीम, फेसप्याक र साबुनहरू छालाको चमक, सफाई र स्वास्थ्यका लागि प्रयोग गरिन्छ।

७. प्रयोग विधि र मात्रा:
केशर अत्यन्त शक्तिशाली औषधि हो। अधिक मात्रामा सेवन गर्दा हानिकारक हुन सक्छ। सामान्यतया यसको प्रयोग विधि र मात्रा यसप्रकार छ:

धूलो (पाउडर): आधा चम्चा भन्दा कम (१-२ दाना चामलजति) धूलोलाई दूध, मह, पानी वा घ्यूसँग मिसाएर दिनमा १-२ पटक सेवन गर्न सकिन्छ। (रक्तवर्धन, शक्तिवर्धन, पित्तशामक)
अत्तर/तेल: १-२ थोपा मात्रा दूध, पानी वा चिनीमा मिसाएर सेवन गर्न सकिन्छ। बाह्य प्रयोगका लागि प्रभावित स्थानमा लगाउन सकिन्छ। (उत्तेजक, मस्तिष्क स्वास्थ्य)
अर्क: ५-१० ग्राम अर्कलाई पानी वा दूधसँग मिसाएर सेवन गर्न सकिन्छ।
क्याप्सुल/ट्याब्लेट: निर्माताले बताएअनुसारको खुराक लिनुपर्छ।
खानामा: थोरै मात्रा (१५-३० टुच्छा वा ०.१ ग्रामभन्दा कम) स्वाद र रङ्गका लागि प्रयोग गर्न सकिन्छ।

सावधानी: गर्भवती महिलाले चिकित्सकको सल्लाह बिना केशर नखाउनुहोस्। धेरै मात्रामा सेवन गर्दा उल्टी, चक्कर आउने, निद्रामा बाधा पर्ने वा गर्भपात हुन सक्ने जोखिम हुन्छ। कुनै पनि औषधीय प्रयोग अघि आयुर्वेदिक चिकित्सक वा डाक्टरसँग परामर्श गर्नुहोस्।

८. खेती, सङ्कलन र संरक्षण:

माटो र जलवायु: हलुका (बलौटे) माटो, उच्च हिमाली क्षेत्र (सामान्यतया १५०० मिटरभन्दा माथि), ९ डिग्री सेल्सियसभन्दा कम तापक्रम हुने, सुख्खा हावापानी उपयुक्त। पानी निकासी राम्रो हुनुपर्छ।
रोप्ने समय: बैशाख-जेठ महिना (अप्रिल-जुन)।
रोप्ने विधि:

हलुका माटोको ४०-६० से.मि. अग्लो र १-१.५ मिटर चौडा ड्याङ (बेड) बनाउने।
ड्याङमा बैशाख-जेठतिर ३ किलो मलमूत्र घोल छर्ने।
रोप्ने अघि गाना (कन्द) निकाल्ने: जेठमा निकालेको गानालाई भदौतिर (जुलाई-अगस्ट) छोडाएर अलग गरी केही दिन पानी छर्दा टुसा (कली/अंकुर) निस्कन्छ।
रोप्ने: एउटा गानामा निस्केको एउटा टुसा (अंकुर) लिने। १० ग्राम गानोमा १ टुसा, २० ग्राममा २ टुसा, ३० ग्राममा ३ टुसा, ४० ग्राममा ४ टुसा हुन्छ। यी टुसाहरूलाई हार (पङ्क्ति) को फरक १५ से.मि. र बोटको फरक १० से.मि. मा १५ से.मि. गहिरोमा रोप्ने।

मल: रोप्ने बेला २० डोको गोबर मल र डेढ किलो पोटास मिसाएर छर्ने। पुस-माघमा (डिसेम्बर-जनवरी) २० किलो गोबर मलको धूलो छर्ने।
अन्तरवाली खेती: केशर खेतीमा सिमी, भटमास, बोडी, केराउ कोशेवाली र पतझर फलफूलका बोटहरू (स्याउ, ओखर, कागती, बदाम) अन्तरवाली बालीको रूपमा लगाउन सकिन्छ।
फूल सङ्कलन: फूल पुस-माघ पछि फुल्न थाल्छन्। सर्वप्रथम फूलको सुइरो (कली) निस्कन्छ। १-२ दिनभित्र बिहानै घाम ननिस्केको बेला फूल टिप्नुपर्छ। फूल टिपेपछि तुरुन्तै स्टिग्मा (केसर) भाग अलग गर्नुपर्छ।
संरक्षण: सङ्कलन गरिएका लाल स्टिग्माहरूलाई हावामा छायाँमा राम्ररी सुकाउने। पूरै सुकाएपछि ढक्कन बन्द हावानप्रवेशी भएको सिसा वा चिनीको भाँडोमा अँध्यारो, सुख्खा ठाउँमा भण्डारण गर्ने। यसरी संरक्षण गर्दा केशर धेरै वर्षसम्म टिकाउ रहन्छ।

९. निष्कर्ष:
केशर नेपालको हिमाली धरातलमा पल्ने मात्र होइन, नेपालको आर्थिक रूपमा समृद्ध हुने सम्भावनाको प्रतीक पनि हो। यसको अत्यधिक मूल्य, विश्वव्यापी माग र विविध औषधीय गुणले यसलाई "लाल सुन" को उपमा दिनु अनुचित छैन। यो मस्तिष्कलाई चुस्त बनाउने, रक्तलाई शुद्ध र शक्तिशाली पार्ने, हृदयरोग, क्यान्सरजस्ता भयावह रोगहरूमा प्रभावकारी, महिला स्वास्थ्यका लागि उपयोगी र समग्र प्राणशक्ति बढाउने दिव्य औषधि हो। नेपालमा यसको खेतीका लागि प्राकृतिक रूपमा उपयुक्त जलवायु र माटो छ। शिक्षित, दक्ष र उद्यमी युवाहरू आफ्नो जन्मभूमिमै यसको खेतीमा अग्रसर भई सफलताको कथा लेख्दैछन्। सरकारी नीति, प्रविधि, अनुसन्धान र बजारीकरणमा ठूलो समन्वय गर्न सकियो भने केशर नेपालको अर्थतन्त्रको एक प्रमुख स्तम्भ बन्न सक्छ। यसले ग्रामीण उच्च पहाडी क्षेत्रमा रोजगारी सिर्जना गरी बसाइँसराइ रोक्न, विदेशिने प्रवृत्ति घटाउन र देशमा सुनको मुद्रा (डलर) भित्र्याउन ठूलो योगदान दिन सक्छ। त्यसैले, केशर केवल मसला वा औषधि मात्र होइन, नेपालको भविष्यको समृद्धिको आधारस्तम्भ हो। यसको खेती, उत्पादन, प्रशोधन र निर्यातलाई प्राथमिकताका साथ अगाडि बढाउनु आजको आवश्यकता हो।

Introduction

Keshar, or saffron, is extracted from dried stigmas (threads) of the purple Crocus sativus bloom. World-famous as "red gold," it's prized for its vivid color, pungent odor, and potent therapeutic action.

2. Availability: Nepal & the World

Nepal: Himalayan climate—cool, dry, high altitude—suitable conditions. Pilot cultivation reports similar stigma lengths to Kashmir and Iran, and up to ~2 kg/ha yields

Global: Originally indigenous to Iran and Greece, saffron also thrives today in Spain, India (Kashmir, Uttarakhand), Europe, Tibet, and increasingly the Himalayas

3. Physical Properties

Plant: Autumn purple flowers with 6 petals and three shiny red stigmas. Collars are ~3–3.5 cm in high-quality regions

Spice: Stigmas are red thread-like, rich in crocin (color), picrocrocin (bitterness), and safranal (smell)

4. Medicinal Properties

Saffron is extremely prized in traditional and modern medicine:

Antioxidant & anti-inflammatory: Crocin and safranal protect guard cells and suppress inflammation

Mood & sleep: May soothe depression, anxiety, and ensure better sleep by modulating neurotransmitters and melatonin production

health.com

Eye & heart health: Aids macular degeneration, lowering blood pressure, cholesterol, and blood glucose .

Digestive & detoxifying: Traditionally used for liver disease, skin ailments, and menstrual relief (e.g., in ancient Nepalese/Ayurvedic applications) .

5. Benefits

High-value cash crop: Dubbed "golden spice"—a few grams fetch high prices globally .

Sustainable agriculture: Suitable for marginal upland lands, uses little water, and supports rural livelihoods .

Home processing opportunity: Nepal can make good use of raw spice production as well as essential oil production.

6. Utilization

Culinary: Adds vibrant color and flavor to rice dishes, sweets, teas, and curries.

Medicinal: In powder, tincture, oil, or honey infusions—used for mood, circulation, digestion, and skin ailments.

Cosmetic & fragrant: In face packs and festive celebrations.

7. How to Use

In food: Steep 5–10 mg powder in hot water/milk and mix in food for optimal flavor and nutrition.

Oil and attar: 1–2 drops of oil or perfume in tea or skincare; said to stimulate the brain and senses.

Therapeutic dose: Traditional recipes suggest ½ tsp with honey twice daily; flower teas for menstrual and digestive relief.

8. Cultivation

Site & soil: Altitudes >2,000 m, cool climate (<9 °C), well‑drained light soil.

Soil preparation: Mix ~20 t/ha cow dung and 1.5 kg potash.

Timing: Plant corms during April‑May: 3 kg liquid manure per dunum (~25 m²), rows 15 cm apart, corm spacing 10 cm.

Companion crops: Beans, legumes, fruit trees (apple, walnut, lemon) for advantage in intercropping.

Mulch & harvest: Top-dress 20 kg cow dung in winter (Dec‑Jan). Stigmas can be harvested in Kartik (Oct‑Nov), 4 to 5 years after planting.

9. Harvesting & Preservation

Harvest flowers early morning on clear days.

Hand removal of stigma.

Sun-drying or drying in shade (not direct sun).

Storage in airtight, dark glass containers for 1–2 years without loss of aroma or color .

10. Conclusion

Keshar represents tremendous economic and nutritional promise for Nepal. With its unmatched fragrance, deep color, and healing properties, it not only enriches cuisine and health spas but also enriches farmers. Global demand growth and favorable Himalayan weather create a window of opportunity for saffron cultivation, a farsighted step toward the agro-renaissance of Nepal.

Reference

दतिवन Washerman’s Plant (Achyranthes aspera अपामार्ग): Benefits, Uses, and Medicinal Properties

ज्योतिष्मती Jyotishmati (Black Oil Tree) – Intellect Tree (Celastrus paniculatus) Benefits, Uses, and Medicinal Properties

लाली गुराँस Lali Gurans (Rhododendron campanulatum) – Benefits, Uses, and Medicinal Properties of Rhododendron

Kooth (Saussurea Lappa) – कूठ Benefits, Uses, and Medicinal Properties of Costus Root

काने झार Commeline Benghalensis (Kane Jhaar) – Medicinal Uses, Benefits, and Overview

गिँदरी Premna Serratifolia L. (Gindari): Benefits, Medicinal Uses, and Importance

पाञ्चान Ougeinia oojeinensis (Paanchan): तिनिश Medicinal Uses, Benefits, and Ecological Importance

बोके टिमुर Zanthoxylum Armatum (Boke Timur) Benefits, Uses, and Medicinal Properties

ठूलो नीम Thulo Neem: महारूख Medicinal Benefits, Uses, and Natural Remedies

सिउँडी Siudi (Euphorbia Neriifolia) Uses, Benefits, Side Effects, and Medicinal Properties

काठेकार, फर्कफल, काठआँवली, Averrhoe acida :