कुकुरकाँक्री, Kukurkakr, Jaungali Medicinal Cucumber, Cucumis sativus var. ~ NepalAyurveds.com

यो काँक्रोसमान वर्षात्मा लेक र बेंसीका खोलानालामा पाइन्छ । ठूलै झ्याङ, पहेँलो फुल्ने, दुई प्रकारका फल लाम्चो लेकमा र गोलोकार बेंसीमा फल्छ र कार्तिक - मङ्सिरमा पाक्छ । यसलाई जङ्गली औषधि काँक्रो पनि भन्दछन् । यसको काँक्रो र बीज विशेष औषधीय प्रयोगमा ल्याइन्छ । यसलाई गुर्जो, ब्राह्मी, कुरिलो, सानो जेठीमधु, केराकन्द इत्यादिमा मिसाएर दिनमा २ पटक खानाको १ घण्टा अगाडि १/१ चम्चा पानीसँग खानुपर्छ । यसलाई बजारमा ५ हजार प्रति किलोग्राममा बेचेर अर्थ सङ्कलन गरी आय आर्जन बढाउन सकिन्छ । कुकुरकाँक्री प्रशस्त नपाइने र भएको पनि जङ्गलमै कुहिएर नष्ट हुने हुँदा यसको व्यापक प्रयोग भएको देखिँदैन ।

परिचय

कुकुरकाँक्री (वैज्ञानिक नाम: Cucumis sativus var.) लाई जङ्गली औषधीय काँक्रो, जङ्गली कुकुरकाँक्रो वा कुकुरडाइन पनि भनिन्छ। यो नेपालको पहाडी र हिमाली क्षेत्रमा पाइने एक प्रकारको जङ्गली बोट हो। यसको फल काँक्रोजस्तै देखिन्छ र यसको औषधीय गुणले गर्दा यसलाई पारम्परिक चिकित्सामा प्रयोग गरिन्छ। यसको बोट वर्षायाममा हुर्कने गर्दछ र यसले विभिन्न प्रकारको स्वास्थ्य लाभ दिन्छ।

नेपाल र अन्य देशमा उपलब्धता

कुकुरकाँक्री नेपालको मध्य पहाडी क्षेत्रदेखि हिमाली क्षेत्रसम्म (१५०० मिटरदेखि ३००० मिटर सम्म) पाइन्छ। यो विशेष गरी लेक, खोलानाला, बेंसी र जङ्गलको किनारमा स्वतः उम्रने गर्दछ। नेपालका विभिन्न जिल्लाहरूमा यसको प्रयोग भए पनि यसको उत्पादन र संरक्षणमा ध्यान दिइएको छैन। यसले प्राकृतिक रूपमा उम्रने भएकाले यसको व्यापारिक प्रयोग सीमित छ।

अन्य देशहरूमा यो भारत, चीन, भूटान र पाकिस्तानको हिमाली क्षेत्रमा पनि पाइन्छ। तर, नेपालको जस्तै यसको औषधीय प्रयोग अन्यत्र धेरै प्रचलित छैन।

भौतिक गुणहरू

बोट: यसको बोट लहरादार हुन्छ र जमिनमा फैलिने गर्दछ।
पात: पातहरू हरिया र खस्रा हुन्छन्, काँक्रोको पातजस्तै देखिन्छन्।
फूल: सेता वा पहेँला रंगका फूल फुल्छन्।
फल: फल दुई प्रकारको हुन्छ— लाम्चो (पहाडी क्षेत्रमा) र गोलो (तराई र बेंसी क्षेत्रमा)। फल कार्तिक-मङ्सिरमा पाक्छ र यसको रंग हरियोदेखि पहेँलो हुन्छ।
बीउ: फलभित्र साना सेता वा कृष्णवर्णका बीउ हुन्छन्, जुन औषधीय प्रयोगमा लिइन्छ।

औषधीय गुणहरू

कुकुरकाँक्रीमा निम्न औषधीय गुणहरू पाइन्छन्:

पित्तशामक: यसले शरीरको पित्त बढ्नबाट रोक्छ।
कृमिनाशक: यसले पेटका कीराहरू मार्न मद्दत गर्दछ।
ज्वरनाशक: यसमा ज्वर घटाउने गुण छ।
पाचक: यसले पाचन प्रणालीलाई सुधार्छ।
मूत्रल: यसले मूत्र सम्बन्धी समस्याहरू घटाउँछ।
रक्तशोधक: यसले रक्तलाई शुद्ध गर्छ।

लाभहरू

पेट दुखाई, अपच, कब्जियत र ग्यास्ट्रिक समस्यामा फाइदाजनक।
मधुमेह (डायबिटिज) नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्दछ।
कलेजो र मूत्राशयको स्वास्थ्यका लागि उपयोगी।
चर्मरोग, फोका र खटिरा जस्ता त्वचा समस्यामा प्रयोग गरिन्छ।
शरीरको दुर्गन्ध हटाउन मद्दत गर्दछ।

प्रयोग विधि

कुकुरकाँक्रीको फल र बीउलाई सुकाएर पिँधेर पाउडर बनाइन्छ। यसलाई दिनमा दुई पटक (भोलिपल्ट) खानाको एक घण्टा अगाडि एक चम्चा पानीसँग सेवन गर्न सकिन्छ।
यसलाई गुर्जो, ब्राह्मी, कुरिलो, सानो जेठीमधु, केराकन्द जस्ता अन्य जडीबुटीहरूसँग मिसाएर पनि प्रयोग गरिन्छ।
ताजा फललाई पानीमा उमालेर काढा बनाएर पनि पिइन्छ।

उत्पादन, संग्रह र संरक्षण

कुकुरकाँक्रीको फल कार्तिक-मङ्सिरमा पाक्छ। यसबेला फलहरू तानेर सुकाइन्छ।
बीउहरू छुट्ट्याएर सुकाइन्छ र एयरटाइट कन्टेनरमा राखिन्छ।
यसको बोट वर्षायाममा धेरै हुर्क्छ, त्यसैले यसको रोपण वा संरक्षण गर्नुपर्छ।
बजारमा यसको मूल्य प्रति किलोग्राम ५ हजार रुपैयाँसम्म पुग्न सक्छ।

निष्कर्ष

कुकुरकाँक्री नेपालको एक महत्त्वपूर्ण जङ्गली औषधीय बोट हो। यसले धेरै रोगहरूको उपचार गर्न मद्दत गर्दछ। तर, यसको उचित संरक्षण र व्यावसायिक उत्पादन गर्ने प्रयास नभएकोले यो विलुप्त हुने खतरामा छ। यसको उपयोगितालाई ध्यानमा राखेर यसको खेती र प्रयोग बढाउनुपर्छ। यसले नेपालीहरूको स्वास्थ्य र आर्थिक अवस्थामा सकारात्मक योगदान दिन सक्छ।

1. Introduction

कुकुरकाँक्री (Kukurkakr), also known as Jaungali medicinal cucumber, is a wild cucumber plant in the cucumber family (Cucurbitaceae). It grows in mountainous jungle areas—especially along steep streams and ravines in Nepal. People call it “जङ्गली काँक्रो” (wild cucumber), and it’s traditionally used as medicine .

2. Availability in Nepal and Other Countries

In Nepal: Found in wild areas, especially along mountainous ravines (बेंसीका खोलानाला) and lands around ridges .
Harvesting: It isn't farmed; most grows in jungles where locals find it. Often, the wild plant goes to waste or rots because people don’t collect it enough.
Other Countries: A related wild cucumber (Cucumis sativus var. hardwickii or Cucumis anguria) is found in India, China, Tanzania, West Indies, Africa, and more These “wild cucumbers” share a similar look and properties.

3. Physical Properties

Plant Type: An annual climbing or creeping plant, with hairy stems and tendrils that wrap around trees or rocks .
Leaves & Flowers: Leaves are rough, lobed, and stems are hairy. It has yellow flowers that later produce fruit .
Fruit: Comes in two types:

Long fruit on ridges—skin is spiky and covered in small prickles.
Round fruit in ravines—also prickly.
The fruit ripens around Kartik–Mangsir (October–December), turning yellow when mature

4. Medicinal Properties

Fruit & Seeds: Traditionally used in Ayurvedic-type mixes like गुर्जो, ब्राह्मी, कुरिलो, etc. Mixed together, 1 teaspoon of these herbs is taken twice a day before meals .
Health Benefits:

Diuretic (helps urination), anti-inflammatory, and cooling
Antioxidant, antimicrobial, antifungal, hypoglycemic, and wound-healing properties
Helps in digestion and weight control; contains vitamins (A, C, K), minerals (potassium, magnesium), fiber, and antioxidants

Caution:

May be bitter due to cucurbitacins, which can be toxic if eaten raw in large quantities
Young fruit are less bitter and safer. Boiling reduces toxicity .

5. Advantages

Easy to find in the wild (jungles and ravines).
Highly medicinal: supports digestion, urinary health, skin, and general detoxification.
Natural antioxidants protect cells and reduce inflammation.
Income potential: Sold commercially for around Rs 5,000 per kg—this can support local livelihoods if harvested sustainably

6. Uses

Medicinal Mixes: Mixed with herbs like गुर्जो, ब्राह्मी, कुरिलो, सानो जेठीमधु, केराकन्द. 1 tsp of powder mixed in water, taken twice daily before meals .
Raw or Cooked: Young fruits eaten raw or added to salads, stews, and soups .
Pickling: Can be pickled like common cucumbers .
Poultice or Juice: Juice applied to skin for inflammation or burning sensations
Seed Use: Seed powder may help with urinary trouble and expelling worms

7. How to Use

Collect young, firm, green fruit before yellowing or becoming bitter.
Clean with water and wash away dirt.
Prepare:

Therapeutic powder: Dry the fruit and seeds, grind into powder, and store in airtight jars.
Herbal mix: Combine with other herbs and mix 1 tsp in warm water, taken before meals.
Juice: Blend fresh fruit and strain to drink for hydration.
Topical treatment: Apply mashed fruit or juice directly to skin for relief.

Cook or pickle if eating as food.
Boil any bitter fruit to reduce toxins before consumption

8. Harvesting and Preservation

Harvest time: Picks in Kartik–Mangsir (Oct–Dec), when fruit starts turning yellow.
Harvest method: Cut or pull fruit gently from vines using gloves or stick—care with spines.
Preservation:

Drying: Sun-dry slices, then grind seeds/fruit into powder.
Pickle: Use vinegar, spices, oil to preserve slices.
Freezing juice: Freeze fresh juice for later use.

Storage:

Powder: Store in airtight, dark containers in cool places.
Pickles: Last several months in sterilized jars.
Juice: Freeze or refrigerate for up to a week.

9. Conclusion

कुकुरकाँक्री (Kukurkakr) is a special wild cucumber found in Nepal’s mountains, packed with health benefits. It’s a natural source of vitamins, minerals, antioxidants, and more. Used correctly, it supports hydration, digestion, urinary health, and skin recovery. Plus, it offers income opportunities for local communities. The fruit is best used when young to avoid bitterness and toxicity, and methods like drying or pickling help preserve it. Embracing this plant can improve health, preserve tradition, and help communities prosper—so let's appreciate this wild treasure responsibly!

Reference

दतिवन Washerman’s Plant (Achyranthes aspera अपामार्ग): Benefits, Uses, and Medicinal Properties

ज्योतिष्मती Jyotishmati (Black Oil Tree) – Intellect Tree (Celastrus paniculatus) Benefits, Uses, and Medicinal Properties

लाली गुराँस Lali Gurans (Rhododendron campanulatum) – Benefits, Uses, and Medicinal Properties of Rhododendron

Kooth (Saussurea Lappa) – कूठ Benefits, Uses, and Medicinal Properties of Costus Root

काने झार Commeline Benghalensis (Kane Jhaar) – Medicinal Uses, Benefits, and Overview

गिँदरी Premna Serratifolia L. (Gindari): Benefits, Medicinal Uses, and Importance

पाञ्चान Ougeinia oojeinensis (Paanchan): तिनिश Medicinal Uses, Benefits, and Ecological Importance

बोके टिमुर Zanthoxylum Armatum (Boke Timur) Benefits, Uses, and Medicinal Properties

ठूलो नीम Thulo Neem: महारूख Medicinal Benefits, Uses, and Natural Remedies

सिउँडी Siudi (Euphorbia Neriifolia) Uses, Benefits, Side Effects, and Medicinal Properties

काठेकार, फर्कफल, काठआँवली, Averrhoe acida :