NepalAyurveds.com

Saano Kurkure, सानो कुरकुरे, चस्माभार, Horse Tail, Equisetum hyemale

यो आधा फिट अग्लो, चिस्यानमा २५०० मिटरसम्ममा पाइन्छ । गुण-धर्म : स्वाद खल्लो र स्वभाव शीतल । प्रयोग हुने अङ्ग : सबै भाग । औषधीय उपयोग

: गर्मीपित्तनाशक, सुजाकमा उपयोगी, गाँठा-गिर्खा बढ्नेमा लाभकारी, सुक्खा शरीरमा विजातीय द्रव्य निकाल्न सहयोगी, युरिक एसिड घटाउनेमा यो सानो कुरकुरे हितकारी मानिन्छ । मात्रा : ३-५ ग्राम लेदो / चूर्ण, १ / १ माना काँढापानी, अर्क ३०-५० ग्राम, सुइरो चुस्ने ३-५ पटक ।

परिचय

सानो कुरकुरे (वैज्ञानिक नाम: Equisetum hyemale), जसलाई चस्माभार वा हर्स टेल (Horse Tail) पनि भनिन्छ, नेपालको पहाडी तथा हिमाली क्षेत्रमा पाइने एक औषधीय बोट हो। यसको उचाई आधा फिट (लगभग १५ सेन्टिमिटर) देखि १ मिटरसम्म पुग्न सक्छ। यो बोट प्राचीनकालदेखि नै आयुर्वेदिक तथा पारम्परिक चिकित्सामी प्रयोग हुँदै आएको छ। यसको स्वाद खल्लो र स्वभाव शीतल हुन्छ, जसले गर्दा यो शरीरको गर्मी, पित्त र अन्य विजातीय द्रव्यहरू निकाल्न मद्दत गर्छ।

नेपाल र अन्य देशहरूमा उपलब्धता

सानो कुरकुरे नेपालको २५०० मिटरसम्मको उचाइमा पाइन्छ, विशेष गरी हिमाली र पहाडी क्षेत्रहरूमा यसको बढी उपलब्धता छ। यो चिस्यान भएको ठाउँ, नदी-नालाको किनार, ओसिलो भूमि र जंगली क्षेत्रहरूमा स्वतः उम्रन्छ। नेपाल बाहेक यो बोट उत्तरी अमेरिका, युरोप, एसिया र अन्य समशीतोष्ण क्षेत्रहरूमा पनि पाइन्छ। विश्वभर यसको औषधीय महत्त्वका कारण यसलाई जंगली रूपमा उब्जाउ पार्ने प्रयासहरू गरिन्छ।

भौतिक गुणहरू

यसको डाँठ खोटो र खस्रो हुन्छ, जसमा सेगमेन्ट (खण्डहरू) हुन्छन्।
पातहरू साना र सुइरोजस्ता हुन्छन्, जसले गर्दा यसलाई "हर्स टेल" (घोडा पुच्छर) भनिन्छ।
यसको रंग हरियो-खैरो हुन्छ र यो नम भूमिमा धेरै पाइन्छ।
यसको जरा जमिनमा गहिरो फैलिन्छ, जसले गर्दा यो बोट सुक्खा मौसममा पनि बच्न सक्छ।

औषधीय गुणहरू

सानो कुरकुरेमा निम्न औषधीय गुणहरू पाइन्छन्:

गर्मी र पित्तनाशक: यसले शरीरको बढी गर्मी र पित्तलाई नियन्त्रण गर्छ।
सुजाक उपचार: सुजाक (Gonorrhea) जस्ता यौन रोगहरूमा यसको प्रयोग गरिन्छ।
गाँठा-गिर्खा र युरिक एसिड घटाउने: यसले गिट्टा (Gout) र जोर्नी दुखाइमा राहत दिन्छ।
विजातीय द्रव्य निकाल्ने: यसले शरीरबाट विषादी पदार्थहरू बाहिर निकाल्न मद्दत गर्छ।
रक्तशोधक: यसले रक्तलाई शुद्ध गरेर चर्मरोगहरू नियन्त्रण गर्छ।

फाइदा

युरिनरी ट्र्याक्ट इन्फेक्सन (UTI) मा लाभकारी।
हड्डी र दाँत मजबुत बनाउँछ किनभने यसमा सिलिकन हुन्छ।
घाउ र चर्मरोगको उपचारमा प्रयोग हुन्छ।
मुटु र नशाहरूको स्वास्थ्यका लागि फाइदाजनक।

प्रयोग विधि

सानो कुरकुरे विभिन्न रूपमा प्रयोग गरिन्छ:

काँढा (तरल अर्क): ३०-५० ग्राम काँढा पानीमा मिसाएर दिनमा २-३ पटक सेवन गर्न सकिन्छ।
चूर्ण: ३-५ ग्राम चूर्ण पानी वा शहदसँग मिसाएर खाने।
सुइरो चुस्ने: ताजा डाँठलाई चुस्नाले गले रोगमा फाइदा गर्छ।
लेप: पिँधेर घाउमा लगाउन सकिन्छ।

उत्पादन र संरक्षण

कटाई: यसलाई वर्षायाममा काट्न उपयुक्त हुन्छ किनभने यस समयमा यसको औषधीय गुण बढी हुन्छ।
सुकाउने: डाँठहरूलाई छायामा सुकाएर भण्डारण गर्न सकिन्छ।
भण्डारण: सुकेको बोटलाई एयरटाइट कन्टेनरमा राख्नुपर्छ ताकि यसको गुण कायम रहोस्।

निष्कर्ष

सानो कुरकुरे (Equisetum hyemale) एक अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण जडीबुटी हो जसले विभिन्न रोगहरूको उपचारमा सहयोग गर्छ। यसको गर्मी, पित्त, सुजाक, गिट्टा र युरिक एसिड जस्ता समस्याहरूमा राम्रो असर गर्ने गुणले यसलाई आयुर्वेदमा विशेष स्थान दिएको छ। नेपालको पहाडी क्षेत्रमा सजिलै पाइने यो बोटलाई उचित मात्रामा प्रयोग गर्दा धेरै स्वास्थ्य समस्याबाट बच्न सकिन्छ। यसको संरक्षण र सतत उपयोगले हाम्रो पारम्परिक चिकित्सा पद्धतिलाई अझ बलियो बनाउन सक्छ।

Equisetum hyemale—commonly known as Rough Horsetail, Snake Grass, or Saano Kurkure in Nepali—is a distinctive, ancient plant species revered for its medicinal, practical, and ornamental applications. This evergreen perennial is part of the Equisetaceae family and is often referred to as a "living fossil" due to its lineage dating back over 100 million years.

Introduction and Global Distribution

Equisetum hyemale is native to the Northern Hemisphere, particularly Eurasia and Greenland. It thrives in moist environments such as wetlands, riverbanks, and forest openings. The plant has also been introduced to regions like Tasmania and is considered invasive in parts of South Africa and Australia.

Availability in Nepal

In Nepal, Saano Kurkure is found at elevations up to 2,500 meters, especially in moist, shaded areas. Its presence in the Himalayan region underscores its adaptability to diverse climatic conditions.

Physical Characteristics

Equisetum hyemale features vertical, jointed, reed-like stems that are medium to dark green and can grow up to 100 cm tall. The hollow stems are 3–6 mm thick with 10–30 conspicuous ridges impregnated with silica, giving them a rough texture. The tiny leaves form narrow bands at each joint

Chemical Composition

The plant is rich in bioactive compounds, including:

Silicic Acid: Essential for bone and connective tissue health.
Flavonoids: Such as quercetin and kaempferol, known for antioxidant properties.
Phenolic Compounds: Including caffeic and chlorogenic acids.
Alkaloids: Like nicotine and equisetin.
Minerals: Potassium, calcium, magnesium, iron, and others.

Medicinal Properties

Equisetum hyemale has been traditionally used for various health benefits:

Diuretic: Promotes urine production, aiding in detoxification.
Anti-inflammatory: Reduces inflammation in conditions like arthritis.
Bone Health: High silica content supports bone density and healing.
Wound Healing: Applied topically to accelerate recovery.
Urinary Tract Health: Used to treat infections and kidney issues.

Advantages

Natural Remedy: Offers a plant-based alternative for various ailments.
Sustainability: Grows abundantly and requires minimal care.
Versatility: Applicable in medicine, crafts, and landscaping.

Traditional and Modern Uses

Polishing Material: The silica-rich stems have been used as natural sandpaper, especially in Japan.
Musical Instruments: Stems are utilized in shaping reeds for instruments like clarinets
Ornamental Plant: Popular in modern landscaping for its vertical aesthetic.
Soil Stabilization: Deep root systems help prevent erosion.

Preparation and Dosage

Infusion: Steep dried stems in hot water for tea.
Decoction: Boil stems to extract deeper compounds.
Tincture: Soak in alcohol for concentrated extracts.
Poultice: Crush fresh stems for topical application.
Oil Infusion: Soak in carrier oils for massages

Harvesting and Preservation

Harvesting: Collect green stems during spring and summer.
Drying: Air-dry in shaded, well-ventilated areas.
Storage: Store in paper bags; retains potency for up to 2 years.

Precautions

While beneficial, excessive consumption can lead to thiamine deficiency due to thiaminase content. It is advisable to consult healthcare professionals before use, especially for pregnant women and individuals with existing health conditions

Conclusion

Equisetum hyemale, or Saano Kurkure, stands out as a multifaceted plant with significant medicinal, practical, and aesthetic value. Its rich history and diverse applications make it a valuable resource in both traditional and modern contexts. However, responsible usage and awareness of potential risks are essential to harness its full benefits safely.

Reference

दतिवन Washerman’s Plant (Achyranthes aspera अपामार्ग): Benefits, Uses, and Medicinal Properties

ज्योतिष्मती Jyotishmati (Black Oil Tree) – Intellect Tree (Celastrus paniculatus) Benefits, Uses, and Medicinal Properties

लाली गुराँस Lali Gurans (Rhododendron campanulatum) – Benefits, Uses, and Medicinal Properties of Rhododendron

Kooth (Saussurea Lappa) – कूठ Benefits, Uses, and Medicinal Properties of Costus Root

काने झार Commeline Benghalensis (Kane Jhaar) – Medicinal Uses, Benefits, and Overview

गिँदरी Premna Serratifolia L. (Gindari): Benefits, Medicinal Uses, and Importance

पाञ्चान Ougeinia oojeinensis (Paanchan): तिनिश Medicinal Uses, Benefits, and Ecological Importance

बोके टिमुर Zanthoxylum Armatum (Boke Timur) Benefits, Uses, and Medicinal Properties

ठूलो नीम Thulo Neem: महारूख Medicinal Benefits, Uses, and Natural Remedies

सिउँडी Siudi (Euphorbia Neriifolia) Uses, Benefits, Side Effects, and Medicinal Properties

काठेकार, फर्कफल, काठआँवली, Averrhoe acida :