NepalAyurveds.com: सानो कोदो

Sano Kodo, सानो कोदो, श्यामक, Little Millet, Panicum sumatrense

यो समशीतोष्ण हावापानीमा उत्तम खेती हुन्छ । जेठ - मङ्सिरमा यसको अन्न उत्पादन लिन सकिन्छ । जब कोदो पाक्छ, तब डाँठ - नलबाट चिनी निकाल्न मिल्छ । चुसेर खाँदा गुलियो लाग्छ । पशुका लागि आडिलो घाँस मानिन्छ । यसको अन्नलाई पिठो बनाएर खोले, ढिँडो, पानीरोटी, सुक्खारोटी, मिठाई, पुवा खाने प्रचलन छ। यसको गेडा उसिनेर खाँदा कब्ज, अर्श, साँघुरिँदै गएको आन्द्रा, सुकेनाश, लौहतत्त्वको कमी, वातव्याधि- पक्षघात, सर्वाङ्गवात, आमवात, जोर्नीवाथ, हाड - ढाडको रोग इत्यादि सन्चो बनाउँछ । मात्रा : ५०-१०० ग्राम ३-५ पटक । यसको पिठोले घ्यू / तेल सोस्छ र यो धेरै बल बढाउने उत्तम खाना हुन्छ ।

परिचय

सानो कोदो (श्यामक) एक पौष्टिक अन्न बाली हो जुन समशीतोष्ण हावापानीमा उत्तम रूपमा उब्जन्छ। यसको वैज्ञानिक नाम Panicum sumatrense हो। यो सानो आकारको अन्न हो तर यसको पोषण मूल्य धेरै उच्च छ। नेपालका विभिन्न भेगहरूमा यसको खेती गरिन्छ भने यसको अन्न, पिठो, र घाँस पशुहरूका लागि पनि उपयोगी मानिन्छ।

नेपाल र अन्य देशहरूमा उपलब्धता

सानो कोदो नेपालको पहाडी र तराई दुबै क्षेत्रमा उमारिन्छ। विशेष गरी जेठ देखि मंसिरसम्म यसको खेती गरी अन्न उत्पादन गरिन्छ। भारत, चीन, श्रीलंका, म्यानमार, इन्डोनेशिया जस्ता देशहरूमा पनि यसको खेती हुने गरेको छ। यो धान, गहुँ जस्ता प्रमुख बालीभन्दा सानो तर पोषणमा धनी बाली हो।

भौतिक गुणहरू

यसको बाला सानो र पात हरियो हुन्छ।
अन्नका दाना साना, गोलो आकारका र सेतो, पहेंलो वा खैरो रंगका हुन्छन्।
यसको डाँठबाट चिनी निकाल्न सकिन्छ र यो गुलियो स्वादको हुन्छ।
यसको घाँस पशुहरूका लागि आडिलो मानिन्छ।

औषधीय गुणहरू

सानो कोदोले निम्नलिखित रोगहरूमा औषधीय गुणकारी प्रभाव देखाउँछ:

पाचन समस्या: कब्ज, अर्श (बवासीर), साँघुरिँदै गएको आन्द्रा, सुकेनाश (पेट फुल्ने) लगायतका समस्यामा उपयोगी।
रक्त अभाव: लौहतत्त्वको कमी (एनिमिया) हटाउन मद्दत गर्छ।
जोर्नी र हाडका रोग: वातव्याधि, पक्षघात, सर्वाङ्गवात, आमवात, जोर्नी दुखाइ, हाड-ढाडको दुखाइमा लाभदायक।
शक्तिवर्धक: यसको पिठोले घ्यू वा तेल सोस्छ र शरीरमा बल बढाउँछ।

फाइदा

यसले पाचन प्रणालीलाई मजबूत बनाउँछ।
शरीरमा रक्त बढाउँछ र एनिमिया जस्ता रोगबाट बचाउँछ।
हाड, जोर्नी, र मांसपेशीका दुखाइ कम गर्छ।
पशुहरूका लागि पनि उपयोगी घाँसको रूपमा प्रयोग हुन्छ।

प्रयोग विधि

अन्न: यसको दानालाई चामल जस्तै पकाएर भात बनाउन सकिन्छ।
पिठो: यसको पिठो बनाएर खोले, ढिँडो, पानीरोटी, सुक्खा रोटी, पुवा, मिठाई आदि बनाउन सकिन्छ।
औषधी: कब्ज, अर्श, वात रोग लागेमा यसको गेडा उसिनेर खान दिइन्छ। मात्रा: ५०-१०० ग्राम, दिनमा ३-५ पटक।

उत्पादन र संरक्षण

बुवाइ: यसको खेती जेठ-असारमा गरिन्छ।
कटाइ: मंसिरसम्म यसको अन्न पाक्छ र काट्न सकिन्छ।
संरक्षण: यसको अन्नलाई सुकाएर हावा नलाग्ने भाँडोमा राख्नुपर्छ।

निष्कर्ष

सानो कोदो (श्यामक) एक उच्च पोषणयुक्त अन्न हो जसले शरीरलाई धेरै रोगबाट जोगाउँछ। यसको खेती नेपालमा सजिलै गर्न सकिन्छ भने यसको विभिन्न प्रयोगले स्वास्थ्य लाभ प्रदान गर्छ। यसरी सानो कोदो न केवल स्वास्थ्यका लागि उत्तम खाद्य हो, तर यसले किसानहरूको आम्दानी पनि बढाउन मद्दत गर्छ।

Introduction

Little millet (scientific name: Panicum sumatrense) is a small-grained cereal from the Poaceae (grass) family. It’s an ancient crop, once a staple across Asia. With compact round seeds and delicate panicles, it's resilient, drought‑tolerant, and matures fast—making it ideal for varying climates

🌍 2. Availability in Nepal and Other Countries

Nepal: Grown in hilly parts up to ~2000 m. Though not as dominant as kodo or finger millet, it's locally cultivated for food and fodder .
India: Major central and southern cultivation, especially in states like Madhya Pradesh, Tamil Nadu, Karnataka, where improved varieties are grown
Elsewhere: Also found in Sri Lanka, Myanmar, parts of Southeast Asia, and even China and the Caucasus in temperate zones

3. Physical Properties

Plant height: 30 cm to 1 m tall, upright with sometimes drooping panicles
Leaves & stems: Linear leaves, occasionally hairy, with membranous ligules
Inflorescence: Panicles 4–15 cm long; spikelets are 2.5–3.5 mm
Grain: Round, smooth, 1.8–1.9 mm, pale yellow to light brown

4. Medicinal & Nutritional Properties

Nutrition (per 100 g):

Calories: ~340 kcal; carbs 67 g; fiber 7.6 g; protein ~7.7 g; fat ~4.7 g
Minerals: Iron ~9 mg (52 % DV), calcium ~17 mg, phosphorus ~220 mg

Bioactive compounds: Rich in phenolics, flavonoids (quercetin, luteolin, kaempferol), terpenes, GABA, carotenoids, tocopherols—all offering antioxidant benefits
Health advantages:

Low glycemic index: aids diabetes by slow-release carbs
High fiber: supports digestion, prevents constipation
Gluten-free: safe for coeliac and gluten-sensitive individuals
Helps manage weight & cholesterol, boosts gut health
Ayurvedic benefits: used traditionally for piles, asthma, anemia, arthritis, paralysis, digestive issues, inflammation, and boosting physical strength .

5. Advantages

Thrives in diverse conditions: tolerates drought and waterlogging, grows up to 2000 m altitude
Short growing season: suitable for rotations and unpredictable yields
Multi-use crop: provides grain, green fodder, and straw which can be feed or even used in building
Biodiversity friendly: revives indigenous crop systems; enhances food security .

6. Uses

Human food:

Flour (piṭho): used for ḍhĩḍo, roti, pancakes, biscuits, baked goods
Porridge or water‑roti: soft morning dishes and snacks .
Sweets: pua, desserts, and traditional sweets.
Rice substitute: cooked like rice or in pulao-style meals; example: "Anar Kutki" flavored with pomegranate molasses

Animal feed: Green fodder and straw for livestock
Beverages: Fermented into local alcoholic drinks, like tongba and rakshi in Himalayan regions
Fodder/straw uses: Cattle feed, straw mixed in construction materials

7. Using Method (in Nepal)

Husk removal: Thresh and winnow; then husk is removed by dehusking/polishing

Traditional Nepalese uses:

Whole seeds chewed like sweets (guliyo).
Millet flour roti, ḍhĩḍo, sukhkha roti, pua, and other dishes.
Boiled grain prescribed for anemia, constipation, arthritis—50–100 g taken 3–5 times daily

Reference

दतिवन Washerman’s Plant (Achyranthes aspera अपामार्ग): Benefits, Uses, and Medicinal Properties

ज्योतिष्मती Jyotishmati (Black Oil Tree) – Intellect Tree (Celastrus paniculatus) Benefits, Uses, and Medicinal Properties

लाली गुराँस Lali Gurans (Rhododendron campanulatum) – Benefits, Uses, and Medicinal Properties of Rhododendron

Kooth (Saussurea Lappa) – कूठ Benefits, Uses, and Medicinal Properties of Costus Root

काने झार Commeline Benghalensis (Kane Jhaar) – Medicinal Uses, Benefits, and Overview

गिँदरी Premna Serratifolia L. (Gindari): Benefits, Medicinal Uses, and Importance

पाञ्चान Ougeinia oojeinensis (Paanchan): तिनिश Medicinal Uses, Benefits, and Ecological Importance

बोके टिमुर Zanthoxylum Armatum (Boke Timur) Benefits, Uses, and Medicinal Properties

ठूलो नीम Thulo Neem: महारूख Medicinal Benefits, Uses, and Natural Remedies

सिउँडी Siudi (Euphorbia Neriifolia) Uses, Benefits, Side Effects, and Medicinal Properties

काठेकार, फर्कफल, काठआँवली, Averrhoe acida :