NepalAyurveds.com: कुटज

Kutaja, कुटज, कुरौ, कुटजबीज, इन्द्रजौ, Holarrbena pubescens

यो गर्मी हावापानीमा कुकाठ भनेर नामकरण गरिएको २०-३० फिट अग्लो, त्वक् आधा अङ्गुल रातो रङमा ( पुरानो बोट), हाँगामा ५-७ अङ्गुल लम्बा र ३-५ अङ्गुल चौडा पत्ता आमने-सामने, फूल गुच्छादार श्वेत कोसा १ फिट लामो भित्रबीज नपाक्दै हरियो पाकेपछि जौको समान हुन्छन् । यसकारण यसलाई इन्द्रजौ भनेर चिन्नुपर्छ । यसको छाल (त्वक्) चूर्ण आधा - एक चम्चाले अतिसार, रक्तसार, पित्तअतिसार, आमतिसार ( आउँ), रक्तस्राव, खुनिअर्श, रक्तपित्तरोग, दुवैप्रदर, मधुप्रमेह, कमलपित्त, समस्त कृमिरोग इत्यादिमा इन्द्रवाणको काम गरेर सफल उपचार छिटो मुक्त पार्ने अति लाभ पुऱ्याउने दिव्य औषधिलाई दिनको २ पटक एक हप्ता प्रयोग गर्नुस् । धूलो खान कठिन पयो भने गुडमा बेरेर चनाको समान गोला पार्नुहोस् । २-३ वटीका दरले ३ पटक मनतातो पानीसँग खानुहोस् र च्वाट्टै ठीक हुनुहोस् । इन्द्रजौ बीज चूर्ण, पञ्चाङ्ग आदिलाई अष्टमांस भागद्वारा खोटो पारी गिलो गर्नुस् । बाक्लो भएमा गोलो बनाउने र पातलो रहेमा चट्नी राखी गुडसँग आवश्यक पर्दा पान गर्नुहोला । (Colestrol) मोटोपनमा मासभर दिनको २ पटक सेवन गर्नुस् २-३ किलो घट्नुहुनेछ । पेटको बोसो काटेर पातलो पार्छ र मधुमेहमा लाभ पुऱ्याउँछ । रक्तशोधक इन्द्रजौले रक्तविकारसम्बन्धी रोगमा एकदम फाइदा गर्छ । महिनामा ३-५ दिन प्रातः ३-५ ग्राम चूर्ण खानुभएमा रोगनिवारक हिसाबले फाइदा गर्छ । किनकि कलेजो र मृगौलालाई हित गर्ने हुनाले प्राकृतिक जडीबुटी सेवन गरी र स्वस्थ लाभ उठाऔं । यो पेटसम्बन्धी उदररोग, सङ्ग्रहणीमा अचुक औषधि हो । यसले रक्तक्यान्सरमा लाभ पुऱ्याउँछ। यस्तो इन्द्रजौको जौ र बोक्रालाई सर्वत्र सदुपयोग गर्दै गतिशील चिकित्सामा अग्रसर होऔं । मात्रा : ३-५ ग्राम लेदो / चूर्ण, काँढापानी १ / १ गिलास, अर्क : २०-२५ ग्राम, भस्म : १-२ ग्राम १-२ पटक ।

परिचय

कुटज (Holarrhena pubescens) नेपालमा पाइने एक महत्त्वपूर्ण औषधीय बोट हो। यसलाई कुटज, कुरौ, कुटजबीज, इन्द्रजौ आदि नामले चिनिन्छ। यो गर्मी हावापानीमा उम्रने बोट हो र यसको औषधीय गुणले गर्दा आयुर्वेदिक चिकित्सामा यसको धेरै महत्त्व छ। यसको बोक्रा, बीज, पात, र फूल विभिन्न रोगहरूको उपचारमा प्रयोग गरिन्छ।

नेपाल र अन्य देशहरूमा उपलब्धता

कुटज नेपालको तराई, भित्री मधेश र पहाडी क्षेत्रहरूमा प्राकृतिक रूपमा पाइन्छ। यो भारत, बंगलादेश, श्रीलङ्का, म्यानमार, थाइल्याण्ड र अफ्रिकाका केही भागहरूमा पनि पाइन्छ। नेपालमा यो विशेष गरी चुरे, साल र सिसौ जस्ता जंगलहरूमा फैलिएको पाइन्छ।

भौतिक गुणहरू

कुटजको बोट २०-३० फिट अग्लो हुन्छ।
यसको बोक्रा आधा अङ्गुल मोटो, रातो रङको हुन्छ (पुरानो बोटमा)।
पातहरू ५-७ अङ्गुल लामा र ३-५ अङ्गुल चौडा हुन्छन् र आमने-सामने जोडिएका हुन्छन्।
फूलहरू गुच्छामा उम्रने, सेता र कोसाफूल जस्तै हुन्छन्, लगभग १ फिट लामो गुच्छामा फुल्छन्।
बीज नपाक्दा हरियो र पाकेपछि जौको आकारको हुन्छ, यसैले यसलाई "इन्द्रजौ" पनि भनिन्छ।

औषधीय गुणहरू

कुटजमा निम्न औषधीय गुणहरू पाइन्छन्:

अतिसारनाशक (Antidiarrheal): यसले अतिसार, रक्तसार, पित्त अतिसार, आम अतिसार (आउँ) लगायतका पेटका रोगहरूमा असर गर्छ।
रक्तशोधक (Blood purifier): यसले रक्तविकार, रक्तपित्त, खुनिअर्श (बाउँसेघाऊ), रक्तस्राव जस्ता समस्याहरू नियन्त्रण गर्छ।
कृमिनाशक (Anthelmintic): यसले आन्द्रामा पर्ने विभिन्न कृमिहरू मार्न मद्दत गर्छ।
मधुमेहनियन्त्रक (Antidiabetic): यसले मधुमेह (डायबिटिज) नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्छ।
कोलेस्ट्रल घटाउने (Cholesterol-lowering): यसले शरीरको अनावश्यक चर्को घटाउँछ र मोटोपन कम गर्छ।
रोगप्रतिरोधक (Immunomodulatory): यसले शरीरको रोग प्रतिरोधक क्षमता बढाउँछ।

फाइदाहरू

अतिसार, पेट दुखाइ, आमदोष, रक्तसार जस्ता पेटका रोगहरूमा प्रभावकारी।
रक्तशुद्धि गरी रक्तसम्बन्धी रोगहरू (जस्तै रक्तपित्त, अर्श) नियन्त्रण गर्छ।
मधुमेह, कोलेस्ट्रल, मोटोपन जस्ता मेटाबोलिक समस्याहरूमा लाभदायक।
कलेजो र मृगौलालाई स्वस्थ राख्न मद्दत गर्छ।

प्रयोग विधि

बोक्राको चूर्ण:

कुटजको बोक्रा सुकाएर पिँधेर चूर्ण बनाउनुहोस्।
आधा-एक चम्चा चूर्ण गुडसँग मिसाएर दिनको २ पटक खाने।
यदि चूर्ण खान गाह्रो भए, गुडमा मिसाएर गोली बनाएर खान सकिन्छ।

बीजको चूर्ण:

बीजलाई पिँधेर चूर्ण बनाउनुहोस्।
२-३ ग्राम चूर्ण तातो पानीसँग दिनको २-३ पटक सेवन गर्ने।

काढा बनाउने विधि:

बोक्रा वा बीजलाई पानीमा उमालेर काढा बनाउनुहोस्।
२०-२५ ग्राम काढा दिनको २ पटक खाने।

रोग अनुसार प्रयोग:

अतिसारमा: बोक्राको चूर्ण ३-५ ग्राम तातो पानीसँग सेवन गर्ने।
मधुमेहमा: बीजको चूर्ण नियमित सेवन गर्ने।
रक्तशुद्धिको लागि: महिनामा ३-५ दिन बोक्राको चूर्ण प्रातः खाने।

संकलन र संरक्षण

कुटजको बोक्रा र बीज पाकेपछि संकलन गर्नुहोस्।
बोक्रालाई छायामा सुकाएर एयरटाइट कन्टेनरमा राख्नुहोस्।
बीजहरू सुकाएर लामो समयसम्म प्रयोग गर्न सकिन्छ।

निष्कर्ष

कुटज (इन्द्रजौ) एक अत्यन्तै गुणकारी औषधीय बोट हो जसले विभिन्न रोगहरूको उपचार गर्न सक्षम छ। यसले पेटका रोग, रक्तविकार, मधुमेह, मोटोपन जस्ता समस्याहरूमा राम्रो असर गर्छ। यसको प्रयोग सजिलो र सुरक्षित छ। नेपालमा यो सहजै उपलब्ध भएकाले यसको उपयोग गरी स्वास्थ्य लाभ लिन सकिन्छ। प्राकृतिक जडीबुटीको सही उपयोगले दीर्घकालीन स्वास्थ्य लाभ प्रदान गर्न सक्छ।

Introduction

Kutaja, known in Nepali as कुटज or इन्द्रजौ, is a strong medicinal herb that grows as a shrub or small tree. It's famous in Ayurveda (traditional Indian medicine) and Nepal for helping with stomach and blood problems.

Availability in Nepal and Other Countries

In Nepal: Kutaja grows naturally in forests and hills, especially in subtropical regions. Locally, people use its bark, seeds, and flowers to treat diseases.
Elsewhere: It’s also found in India, China, Southeast Asia, and parts of Africa. It grows in both wild and sometimes cultivated in gardens. Holarrhena bark is even sold in markets for medicine.

Physical Properties

Size & Structure: The plant can grow from 0.6 to about 18 m tall; trunk diameter around 12–25 cm.
Leaves: Glossy, opposite pairs, 10–20 cm long and 4–10 cm wide.
Flowers & Latex: Creamy white, fragrant flowers with milky latex, common in all parts. Flowers form clusters.
Fruits & Seeds: Long pods turn green first, then dry. Inside are many seeds called “indraja,” used in medicine.

Chemical Components

Kutaja is rich in steroidal alkaloids like conessine, isoconessimine, conarrhimine, and more. These give it its powerful effects against bacteria, worms, amoeba, and inflammation.

It also has flavonoids, tannins, and glycosides—helpful for antioxidant, anti-inflammatory, and blood benefits.

Medicinal Properties

Anti-diarrheal & Antidysenteric:

Bark and seeds treat diarrhea, dysentery (amoebic and bacterial), and colitis effectively.
Clinical studies in Ayurveda show up to 70% success in intestinal amoebiasis.

Antibacterial & Antimicrobial:

Effective against dysentery-causing Shigella, E. coli, Pseudomonas aeruginosa (even antibiotic-resistant), and other pathogens.

Anthelminthic (against worms):

Alkaloid conessine fights intestinal worms, making Kutaja good for parasitic infections.

Anti-diabetic & Weight Loss:

Helps lower blood sugar and cholesterol, supports weight loss by reducing belly fat. Seen in traditional Nepalese use.

Anti-inflammatory & Analgesic:

Bark extract reduces inflammation, pain, and protects organs (like the liver) in animal studies.

Liver Protection & Blood Health:

Used to clean blood, support liver and kidneys, and treat liver problems. Some studies show hepatoprotective effects.

Anticancer & Antioxidant:

Research suggests possible benefits in preventing cancers and as an antioxidant.

Advantages

Natural, plant-based remedy with few side effects.
Multipurpose: works for digestion, infections, blood problems, diabetes, and more.
Readily available in Nepal, often found in wild forests.
Affordable compared to modern drugs.

Uses

Digestive issues: Take bark or seed powder for chronic diarrhea, dysentery, and colitis.
Parasitic infections: Eat seed powder to expel worms.
Blood & Liver: Use bark powder to purify blood, help liver and kidney disorders.
Diabetes & Cholesterol: Regular use can lower sugar and cholesterol.
Skin & Inflammation: Apply topical paste of bark for skin diseases, wounds, and piles.

Using Methods

Powder (churna):

Take 3–5 g of bark or seed powder twice a day with warm water.
Mix the powder with honey to make small balls—easier to swallow and helps taste.

Decoction/Kwath:

Boil bark in water, reduce volume by 1/4, strain and drink. Can also mix with milk (“Ksheerapaka”) and honey.

Tincture/Capsules:

Commercial products include tinctures and capsules in Nepali stores. They are commonly used as supplements.

Paste:

Mix ground bark or leaves with ghee or water and apply on skin for piles, wounds, or ulcers.

Harvesting and Preservation

When to Harvest:

Bark: Late spring to early summer (February–June).
Seeds/pods: Collect when pods turn dry (August–October).

How to Harvest:

Gently cut bark without hurting the plant. Dry it in shade.
Collect fully ripened pods and dry in a clean place.

Preservation:

Store dried bark, seeds, or powder in dry, airtight containers away from sunlight.
Powder lasts up to 1 year; decoctions should be used fresh.

Possible Side Effects & Precautions

Usually safe, but high doses can cause nausea, vomiting, or diarrhea.
Rare cases of allergic skin reaction.
May lower blood sugar; diabetic patients should monitor levels.
A few reports of liver toxicity—best used under a health practitioner’s guidance.
Pregnant, nursing women, children, and severe disease cases should consult a doctor before use.

Conclusion

Kutaja (Holarrhena pubescens) is a powerful, natural herb well-known in Nepal and South Asia for treating stomach and blood diseases. It has multiple properties—anti-diarrheal, antibacterial, anti-diabetic, blood-purifying, and more. Using bark, seeds, and decoctions can help heal a range of conditions in a natural, affordable way.

Even though it’s generally safe, always use recommended doses and talk to a health expert if you’re on medication or have serious health issues. With proper use and storage, Kutaja can be a wonderful plant medicine—helping digestion, cleaning blood, reducing sugar and cholesterol, and improving overall wellness with roots in ancient tradition and supported by modern studies.

Reference

दतिवन Washerman’s Plant (Achyranthes aspera अपामार्ग): Benefits, Uses, and Medicinal Properties

ज्योतिष्मती Jyotishmati (Black Oil Tree) – Intellect Tree (Celastrus paniculatus) Benefits, Uses, and Medicinal Properties

लाली गुराँस Lali Gurans (Rhododendron campanulatum) – Benefits, Uses, and Medicinal Properties of Rhododendron

Kooth (Saussurea Lappa) – कूठ Benefits, Uses, and Medicinal Properties of Costus Root

काने झार Commeline Benghalensis (Kane Jhaar) – Medicinal Uses, Benefits, and Overview

गिँदरी Premna Serratifolia L. (Gindari): Benefits, Medicinal Uses, and Importance

पाञ्चान Ougeinia oojeinensis (Paanchan): तिनिश Medicinal Uses, Benefits, and Ecological Importance

बोके टिमुर Zanthoxylum Armatum (Boke Timur) Benefits, Uses, and Medicinal Properties

ठूलो नीम Thulo Neem: महारूख Medicinal Benefits, Uses, and Natural Remedies

सिउँडी Siudi (Euphorbia Neriifolia) Uses, Benefits, Side Effects, and Medicinal Properties

काठेकार, फर्कफल, काठआँवली, Averrhoe acida :